De staat van de jonge toneelschrijver, Anouk Friedli

deze tekst begint in een bos
het is winter
de enige dieren die je hoort
zijn blaffende honden
en hun roepende baasjes
ik kijk naar beneden
naar de bruine bladermassa onder mijn witte stadsschoenen
naast me loopt een vrouw in een strakke legging
ze is een kop groter dan ik
en 84 jaar oud
ze heet Vivian Gornick
en woont en werkt al haar hele leven in New York als schrijver
haar boeken lezen als een soort super geconcentreerde koffie
ze schudden je wakker
elke observatie is haarscherp
mijn favoriete boek van haar is entangled, verstrengeld
en gaat over de symbiotische relatie met haar moeder
in dat boek wandelen ze samen door de stad
en praten over wat ze zien
in etalages, op straat
aan de hand van die observaties wordt hun band ontrafeld
wij wandelen ook, met grote stappen
zo stel ik me dat voor
en Vivian Gornick zegt dat schrijven voor haar pure erotiek is
ik geloof haar
ze ziet eruit als een vrouw die op haar 84ste nog dagelijks masturbeert
ik ben onder de indruk
omdat ik schrijven eerder ervaar als een berg op fietsen in de vijfde versnelling
ze zegt dat dat normaal is
dat je rond je dertigste je eerste huid aflegt
het afleggen van die huid is een chaotische worsteling
waarbij je alle overtollige opvoeding, kennis en trauma’s van je af schrobt
en een nieuwe huid te zien krijgt, die zich daaronder heeft ontwikkeld
ze zegt dat je daarom zo kwetsbaar bent in deze levensfase
omdat je nieuwe, volwassen huid nog dun is en soms niet opgewassen tegen de buitenwereld

ik ben gevraagd om hier de staat van de jonge theaterschrijver op te maken
bij het opmaken van de staat van iets
denk ik aan een huis, in welke staat de deuren, de ramen en het dak verkeren
wat nog een paar jaar meekan en wat toe is aan reparatie
een état de lieu maak je op om met terugwerkende kracht
te weten wie verantwoordelijk was voor de krassen
een état de lieu is een overeenkomst tussen twee partijen
de huurder en de eigenaar
vertegenwoordigt Lot Vekemans de boomers en ik de millennials?
ik kan niet spreken uit naam van de millennials
of voor alle toneelschrijvers
ik denk niet dat iemand dat kan
en toch bestaat er een duidelijk beeld van onze generatie
bij millennials denk ik aan avocado’s en burnouts
een generatie van hyper individuele constant afgeleide smartphone verslaafde zombies zonder geloof in de toekomst
enkel in de eigen maakbaarheid
en ik herken me niet in dat beeld
geen enkele vriend zou ik op die manier omschrijven
en misschien is een état de lieu daarom belangrijk
omdat wij soms krassen krijgen toegeschreven
die we liever zelf zouden maken

onze generatie wordt vaak gezien als een verloren generatie
we voelen ons verloren
of we zijn iets verloren
een soort idealisme of collectiviteit
maar ik heb het gevoel dat we juist veel gewonnen hebben tegenover vorige generaties aan inzicht
aan bewustzijn en zelfbewustzijn
aan bescheidenheid
en zeker aan fijngevoeligheid
in het vormgeven en onderhouden van onze relaties
tot onze werkgevers, werknemers
ouders, kinderen en geliefden

we stellen de macht van onze meerdere in vraag
we stellen vragen over onze grenzen
we stellen de monogamie in vraag
en niet omdat we chronisch ontevreden zijn en altijd hopen op beter
maar omdat we ons verlangen centraal stellen
en het construct errond op de tweede plaats
wij zien onze ouder niet enkel als voogd
maar ook als mens
en ook mannen beginnen zich eindelijk te emanciperen
en nemen afscheid van de veel te vaak herhaalde verhalen
van de autoritaire baas of de afwezige vader
er ontstaan nieuwe vormen van verbinding
mensen wonen steeds meer en steeds langer samen in co-locaties
niet zoals bij de hippies, die vrijheid nogal eens verwarden met grenzeloosheid
en collectiviteit met onuitgesproken hiërarchie en mannelijke dominantie
maar op een verstandige en respectvolle manier
met schoonmaakroosters en maandelijkse vergaderingen met spaghetti
we zijn bescheidener, minder arrogant
kritischer en geëngageerder

David Grossman schrijft in zijn boek ‘leven en schrijven ten tijden van oorlog’
dat het van levensbelang is dat we nooit ophouden ons eigen verhaal te formuleren telkens met nieuwe woorden
die nog niet zijn afgestompt, nog niet bevroren zijn
we mogen ons niet laten reduceren tot een paar thema’s
tot passieve slachtoffer van een veel te snelle tijd
we zijn niet het verhaal dat over ons verteld wordt
we zijn allemaal bewoners met een eigen verhaal
en we weten heel goed dat de krassen er al waren

het zijn niet wij jonge makers die individualistisch zijn
het is het systeem dat we geërfd hebben van de voorgaande generatie dat dat is
dat ons dwingt om pragmatisch te zijn
om te concurreren
we leven in een vulkanische tijd
waarin alles beweegt
en ook wij willen bewegen
we willen doen, maken, proberen, falen
maar daarvoor moeten we eerst subsidies aanvragen, ons statuut behalen
de enige vrije ruimte die er is, is tijdelijk
in die tijdelijke ruimte krijgen we ‘de kans’ om ons werk te ontwikkelen
maar doen we eigenlijk aan stadsontwikkeling
behalve te weinig ruimte, is er ook te weinig geld, te weinig kansen, te weinig speelplekken

een gevolg van deze schaarste
is dat we ons breder zijn gaan ontwikkelen
als schrijver ga je regisseren omdat je teksten anders in een la blijven liggen
als acteur ga je schrijven
omdat je anders nog jaren kunt wachten totdat je eens een monoloog kunt spelen
deze diversiteit aan makende schrijvers en schrijvende makers
maakt het begrip ‘theaterschrijver’ en ook het begrip ‘theatertekst’ minder eenduidig

de meest eenduidige vorm van een theatertekst is de tekst die bewaard wordt in een boekje
de tekst die gebruikt wordt als beginpunt van een creatieproces
als plattegrond voor de wereld op scène
en resulteert in teksttheater

maar er zijn evenveel voorstellingen die op de vloer ontstaan
kun je in dat geval de tekst met terugwerkende kracht uit een voorstelling destilleren?
kun je de plattegrond achteraf opmaken?
een beetje zoals Gent, waar ik altijd verdwaal
omdat er niet van tevoren over een plattegrond is nagedacht
de stad is organisch ontstaan en vormt daardoor een doolhof
van kromme steegjes en schuine straten
tegenover bijvoorbeeld New York waar van tevoren een plan voor is uitgetekend
waar je van first tot last avenue altijd de weg terugvindt
in de wereld van de theatertekst heeft New York de bovenhand
misschien zouden charmante misbaksels als Gent meer ruimte mogen krijgen
in de wereld van de theatertekst
maar op welke manier dan?
moeten we organisch ontstane voorstellingen gaan vastleggen in een partituur?
en waarom zouden we dat doen?
omdat we het vergankelijke onsterfelijk willen maken?

naar mijn idee zijn theaterteksten een soort zombies
die er op wachten tot leven te worden gewekt door theatermakers
soms lijkt de wereld van de theatertekst een soort dode schaduwwereld
van de levende wereld van het theatermaken
en de theatertekst liefhebbers een raar clubje mensen
dat slechts de afdruk van iets levends viert
ik denk dat het belangrijk is dat theaterschrijvers niet te veel vertoeven in de wereld van de zombies maar ook in de wereld van de levenden

hoe kan de theaterschrijver bijvoorbeeld ook iets betekenen binnen maakprocessen waar het doel niet een klassieke tekst voorstelling is?
in de laatste voorstelling die ik gemaakt heb waren Guus en ik zowel schrijver, maker, als speler
in de eindfase van een voorstelling kan een driedubbele rol schizofreen gaan voelen
dan zou het misschien niet slecht zijn om een schrijver aan de zijlijn te hebben
niet één die dramaturgisch advies geeft, maar één die actief meeschrijft
waartegen je kunt zeggen: “deze tekst mist nog dit en dat”
en die de vrijheid heeft om daarmee aan de slag te gaan
ook als schrijver lijkt zo een insteek me interessant
om tijdens het proces live mee te creëren
om improvisaties uit te schrijven
je daarbij te laten verrassen door het ondenkbare
en vervolgens de taal een beetje op te tillen en structuur aan te brengen
stel je ziet een theatertekst als een recept
dan zou je als theaterschrijver ook mee in de keuken kunnen staan
en al kokende de recepten ontwikkelen
deze recepten moeten we niet persé bewaren in een boekje
maar misschien wel meenemen in ons denken over wat een theatertekst kan zijn misschien is de meest fundamentele eigenschap van een theatertekst
dat het geen eenduidige vorm heeft
dat het een verzameling van fragmenten, scènes en personages is
er is geen lijm
die lijm dat zijn wij zelf
het live doen maakt het pas tot een geheel
daarin ligt misschien het verschil tussen een theatertekst en een roman
een theatertekst toont ons het leven zoals het is
terwijl een roman ons het leven toont zoals we het willen zien
als samenhangend verhaal

mijn schoenen zijn intussen doorweekt
we zitten op een omgevallen boomstam
en Vivian zegt dat dat absoluut niet haar doel is als ze schrijft
om het leven als samenhangend verhaal te tonen
haar boeken zijn inderdaad fragmentarisch
toch schemert altijd haar stem door de personages/door het verhaal heen
als een soort goddelijke stem, een alziend oog, dat kijkt en beschrijft
en dat geeft het geheel samenhang
bij een theatertekst is dat anders
dan zijn het altijd de personages zelf die spreken
en ik denk dat ik daarom zo graag theater schrijf
een theatertekst schrijven is als het creëren van een huis
dat je inricht met je meest persoonlijke inzichten en gedachten
om vervolgens de deur open te zetten en iedereen welkom te heten
maar het is aan je personages om de rol van gastheer of dame van dat huis op zich te nemen je hebt een wereld gecreëerd, waarin jij zelf niet bestaat

Vivian vraagt zich af of ik dan schrijf omdat ik wil verdwijnen
want zij schrijft omdat ze wil bestaan
ik heb geen idee
intussen wordt het avond
dus lopen we terug naar de parking
waar honden en kinderen in auto’s worden geduwd
Vivian heeft een brommer met zijspan
en biedt mij een lift aan
ik krijg een kleine helm
en moet me stevig vasthouden aan mijn stoel
Vivian manoeuvreert ons soepel het bos uit, de stad in, de ondergaande zon tegemoet terwijl onze haren wapperen in de wind denk ik:
schrijven is als een weg die je je pas weer herinnert als je hem loopt
je kunt niet uit je hoofd zeggen hoe die gaat
maar tijdens het lopen kun je zeggen
ja hier
en hier naar rechts
en hier naar links
en hier wat trager en hier wat sneller
en als we thuis zijn aangekomen
dan zal ik het herkennen en zeggen
ja we zijn er
want uiteindelijk is het maken van kunst
toch niks anders dan het herinneren
het terug tot leven roepen
van een vaag vergeten droom

hoe kan het toch dat het herkennen van iets altijd als een ontdekking voelt
alsof we in onze zoektocht naar het nieuwe eigenlijk het oude zoeken
iets belangrijks dat we vergeten zijn
we verlangen naar nieuwe mensen, nieuwe kleren en nieuwe plekken
maar telkens als we een nieuw stukje van onszelf leren kennen
is het niet alsof dat stukje erbij komt
eerder alsof het er altijd al was
een soort van: oh ja tuurlijk, dit ben ik ook
we komen aan bij Vivian haar huis
en terwijl we geduldig wachten tot de geautomatiseerde garagedeur zichzelf met veel geknars heeft geopend denk ik: misschien is elk weggaan wel ook een poging tot thuiskomen

ik help Vivian met het binnenzetten van haar brommer
en in de stoffige duisternis van de garage
vraag ik of er nog iets is dat ze graag zou willen meegeven
aan de jonge theaterschrijvers
ik kan haar gezicht niet zien, maar heb het gevoel dat ze glimlacht
ze zegt: mijn moeder wilde altijd dat ik gelukkig was
ik nam haar dat kwalijk want ik wilde carrière maken
en was ervan overtuigd dat je als ambitieuze vrouw je verlangen naar geluk in de koelkast moet zetten pas heel laat heb ik beseft dat je niet moet kiezen
wil je alsjeblieft aan alle jonge vrouwen zeggen dat jullie recht hebben op beide?

dus bij deze
aan alle vrouwen
laten we onze voorzichtigheid en behoedzaamheid
afleggen als een zware winterjas
en nooit meer genoegen nemen met te weinig

aan alle schrijvers
laten we schrijven en blijven bewegen
totdat de beweging ons beweegt
we verzoenen ons
met de chaos en het stof
en blazen nieuw leven in het verlangen

ik wil niet altijd als ik een wens uitspreek
ook de ontoereikendheid van taal benoemen
want voor toverspreuken moet je je machtig voelen
ik wil geloven dat we de slechteriken kunnen beheksen
dat we zachtjes woordjes kunnen prevelen
die aardbevingen tot gevolg hebben
dat we met onze grammaticale constructies tektonische platen aan het schuiven krijgen
dat we nieuwe verhalen kunnen schrijven
waarvan de magie nog niet is uitgewerkt